Taxibedrijven in Rotterdam mochten geen standaardtarief voor ritten binnen de bebouwde kom invoeren, de NS mag niet zelf de prijs van een treinkaartje bepalen of onrendabele lijnen schrappen, en de PTT werd op de vingers getikt voor het vragen van te láge prijzen.
En dan Bill Gates, die wordt zowaar verketterd.
Harde aanpak kartelvorming
Gisteren werd bekendgemaakt dat CDA en PvdA celstraffen willen invoeren voor kartelvorming. PvdA-woordvoerder Economische Zaken Frank Heemskerk verwoordde het als volgt: "De torenhoge salarissen voor topmanagers waaien over vanuit Amerika en Engeland. Dan moeten we ook de Angelsaksische strafmaat durven te introduceren."
In Angelsaksische landen zijn de straffen voor ondernemers die de wet overtreden inderdaad niet mals. Frauderende ondernemers, zoals de voormalige Ahold-top, moeten daar niet zelden voor een flinke tijd achter de tralies. Met een boete kom je daar niet weg. Terecht, want wie fraudeert pleegt bedrog, die geeft zijn handelspartners een valse voorstelling van zaken en ontneemt hen de mogelijkheid tot een verantwoorde keuze te komen.
Geloof in marktwerking
Maar hoe zit het dan bij kartelvorming? Wiens rechten worden hier geschonden? Heeft de consument recht op concurrentie of de laagste prijs? De huidige kippendrift bij Kamerleden om kartelvorming harder te bestraffen vloeit voort uit het geloof in 'marktwerking': het idee dat concurrentie dé sleutel tot het succes van het kapitalisme is, en dat de overheid de plicht heeft deze concurrentie te regisseren. Welnu, dit idee van 'marktwerking' is niets meer dan een pseudo-kapitalistische cargocult.
Cargocult
Een cargocult is een religieuze beweging die voorkomt in Melanesië, een van de drie grote eilandgroepen in de Grote of Stille Oceaan die samen Oceanië vormen. De aanhangers geloven dat goederen uit westerse industrielanden – die aankomen per boot of vliegtuig – van bovennatuurlijke oorsprong zijn en gemaakt werden door hun voorouders. De goederen zijn voor hen bedoeld, maar om (voor hen) onverklaarbare redenen zijn deze terechtgekomen bij de blanken.
Om te zorgen dat de goederen weer bij hen terechtkomen, voeren zij allerlei rituelen uit. Rituelen die verdacht veel lijken op de handelingen van blanken, als er weer een vliegtuig vol goederen verwacht wordt. Zo bouwen cargocults landingsbanen en controletorens. Op de controletorens worden antennes van bamboe aangebracht en binnen zit een 'luchtverkeersleider' met een 'hoofdtelefoon' gemaakt van kokosnoten. Als ze maar trouw de rituelen uitvoeren, komen de vliegtuigen met de felbegeerde goederen vanzelf. Van industriële productie en handel – de bron van de felbegeerde goederen – hebben ze geen idee.
Falend socialisme
Zo is het ook met politici die de mond vol hebben van marktwerking. In de loop van de twintigste eeuw werd pijnlijk duidelijk dat het socialisme gefaald had en dat het kapitalisme als enige systeem in staat was op grote schaal welvaart te produceren. Voor politici en opiniemakers was dit een bittere ervaring. Opgevoed met een altruïstische moraal, hebben zij het socialisme altijd als moreel superieur beschouwd. Velen menen nog steeds dat het socialisme in wezen een goed idee is, maar tot nu toe slecht uitgevoerd. Maar de feiten spreken een andere taal, en schoorvoetend wordt erkend dat de vrije markt economisch superieur is.
Maakbare markt
Met frisse tegenzin werden progressieven aanhangers van de vrije markt. Deze bekeerlingen maakten echter een cruciale fout: zij erkenden slechts de economische superioriteit van het kapitalisme. Moreel wordt het tot op de dag van vandaag gelaakt als egoïstisch, een zelfzuchtig streven naar eigenbelang. Daarom moet het ook in toom worden gehouden, in banen worden geleid.
De economische superioriteit van het kapitalisme wordt toegeschreven aan concurrentie. Dát is volgens de bekeerlingen de essentie van het kapitalisme. Als ondernemers maar worden gedwongen te concurreren, dan kan iedereen daarvan de vruchten plukken. De overheid moet de vrije markt dus regisseren. Daarom worden er anti-kartelwetten geschreven en mededingings-autoriteiten opgericht. Als 'marktmeesters' moeten zij het wilde beest, het kapitalisme in pure vorm, temmen. Het geloof in de maakbare samenleving is ingeruild voor de maakbare markt.
Eigenbelang
Hoewel concurrentie zeker nuttig is, is het niet de essentie van het kapitalisme, noch de drijvende kracht achter de ongekende productie van welvaart. De drijvende kracht achter productie is het streven naar eigenbelang. Adam Smith zei het al: "We kunnen ons avondeten niet laten afhangen van de welwillendheid van de slager, de bierbrouwer of de bakker;wel van hun zin voor eigenbelang."\
Rechtsstaat
Om te voorkomen dat het streven naar eigenbelang van de één ten koste gaat van de ander, dient de overheid er voor te zorgen dat transacties plaatsvinden op basis van wederzijdse vrijwilligheid. Het opperste gebod van het kapitalisme is dus niet: gij zult concurreren;maar: gij zult geen dwang initiëren.
Daar hebben we de rechtsstaat voor. De rechtsstaat erkent en beschermt de rechten van het individu, voortvloeiend uit het principe dat iedereen de eigenaar is van zijn eigen leven, zijn lichaam en geest, en de vruchten van zijn arbeid. Dát is de superieure moraal van de markt.
Door mensen te beschermen tegen het initiëren van dwang, contractbreuk, diefstal en fraude wordt gegarandeerd dat transacties plaatsvinden op basis van wederzijdse vrijwilligheid. Dát is de enige rechtmatige rol van de overheid in een kapitalistische samenleving, niet het afdwingen van concurrentie.
Belastering van de vrije markt
Concurrentie is ongetwijfeld een nuttig verschijnsel. "Wettbewerb belebt das Geschäft", zeggen onze Oosterburen. Maar concurrentie is een consequentie van vrije toetreding tot de markt, geen moreel noodzakelijke voorwaarde voor een rechtvaardige samenleving. Bescherming tegen dwang, contractbreuk, diefstal en fraude wel.
Progressieven hebben hier geen vrede mee. Zij zien de overheid nog altijd als de Grote Regisseur, die vergaande bevoegdheden moet hebben om de welvaart 'sociaal rechtvaardig' te verdelen. Daarom deinzen zij er niet voor terug de vrije markt voortdurend te belasteren. Overal menen zij 'marktfalen' te zien en daarmee een versterking van de greep van de overheid op de samenleving te kunnen rechtvaardigen. Binnenkort zal ik nader ingaan op dit zogenaamde 'marktfalen'.
Lees ook: Voorkomen fusies maakt concurrentie kapot
Dit artikel verscheen eerst op 1 juni 2006 op Het Vrije Volk
Zoals we hebben gezien in "(R)overheid Speelt Klassenkaart en Plundert Burger" zijn de democratisch socialisten sinds de crisis van 2008 bezig dit 'neoliberale' marktdenken - cargo cult - te demoniseren als dysfunctioneel kapitalisme. Het eigen falen om de verzorgingsstaat te saneren naar hedendaagse demografische eisen wordt geprojecteerd op het kapitalisme, de rijken en iedereen met een bovenmodaal inkomen. Alles lijkt erop gericht de oude socialistische experimenten van voor de Reagan/Thatcher-revolutie te laten herleven. We ain't seen nothing yet! (CT, redactie.)
