woensdag 1 januari 2014

De Contra-Verlichting: Foeteren op Fichte (5)

In de Verlichting kwamen de rede en de mens centraal te staan. Maar er was ook een beweging die zich hiertegen verzette: die vast wilde houden aan geloof, absolute machthebbers die hun autoriteit ontleenden aan God in een totalitaire staat. In deze serie: Fichte, de bovenmeester uit de hel. 


"Onderwijs moet tot doel hebben, de vernietiging van de vrije wil, zodat aldus geschoolde leerlingen gedurende de rest van hun leven niet in staat zijn anders te denken of te handelen dan hun leermeesters gewild zouden hebben."


Maakt u kennis met de professor uit de hel, Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), Hoofd van de faculteit  Filosofie en Psychologie aan de Pruisische Universiteit van Berlijn in 1810. Hij gaf iedereen, behalve God, de schuld van de nederlaag die Duitsland geleden had tegen Napoleon Bonaparte: corrupte royals, de adel, de decadente invloed van de rede, en een reeks zwakke regeringen die de morele macht van de kerk ondermijnden. Fichte hield de Duitse losers als voorbeeld de burghers uit de middeleeuwen voor; zij hadden het Heilige Romeinse Rijk groot gemaakt, niet door individualisme, maar door zich op te offeren voor de gemeenschap.

De nadruk in Fichtes onderwijssysteem lag op dwang, en net als bij Kant, is plicht een doel op zich, evenals het elimineren van zelfbelang: gehoorzaamheid, het vernietigen van de vrije wil, verboden, angst voor straf en onderdompelingen in godsdienstoefeningen moesten leerlingen maken tot 'onverandelijke machines' en 'schakels in een eeuwige keten van geestelijk leven, in een hogere sociale orde'.

Fichte pastte Kants filosofie toe op onderwijs, zoals hele generaties schoolkinderen op het Europese continent tot in de vorige eeuw, kunnen getuigen, hoewel ze zich er misschien niet van bewust zijn. Uit het volgende citaat blijkt het Platonische nihilisme: 
"Onder de juiste leiding zal de student uiteindelijk ontdekken, dat er eigenlijk niets anders bestaat dan het geestelijk leven, en dat al het andere, hoewel het een uiterlijke vorm heeft, eigenlijk niet bestaat."
Een late reactie op Fichtes vernietiging van de vrije wil was, geheel volgens Hegels dialectiek, de door de Frankfurt School geinspireerde anti-autoritaire onderwijs, berucht geworden in de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw. De schoolmeester uit de hel werd klassebegeleider Joop op geitenwollen sokken.

Net als later in het Nationaal Socialisme pasten de Contra-Verlichters ethnisch subjectisme toe. Fichte over het onderwijs:
"Alleen de Duitsers, die Europa hebben gered van de Napoleontische Verlichting, zijn in staat tot goed onderwijs."
In Fichte zien we, dat links en rechts socialisme spiegelbeelden zijn in plaats van tegenovergestelde systemen. Zoals zovelen in de Contra-Verlichting was Fichte zonder twijfel een man van rechts, maar hij propageerde wat vandaag de dag gezien zou worden als een linkse hobby: egalitair openbaar onderwijs.

De eerste president van de Weimarrepubliek, de sociaal-democraat Friedrich Ebert, onderstreepte in zijn inaugurele rede in 1919 het belang van de rechtse socialist, Fichte:
“We gaan aan het werk met het grote doel voor ogen: de rechten van de Duitse natie te onderhouden, om de basis te leggen voor een sterke democratie, om het tot bloei te brengen met de ware sociale geest, op de socialistische manier. Zo zullen wij de taak realiseren die Fichte de Duitse natie gesteld heeft.”
De hoofdmeester uit de hel heeft Marx wellicht geinspireerd onderwijs te zien als een microcosmos van de Utopische samenleving.
Dit is voorlopig de laatste post in deze serie Ideologische Archeologie over de grondleggers van de Contra-Verlichting, of het anti-modernisme, de voorloper van het postmodernisme.

Links naar de serie over de Contra-Verlichting
Deel 1: Inleiding
Deel 3: Contra Kant
Deel 4: Hegel Gehekeld

Engelstalige bewerking, The Counter Enlightenment
Part 1: Introduction


| |